Politiek - Nieuw Elan

Alphen aan den Rijn -

In tegenstelling tot wat vele columnisten en journalisten ons in 2002 wilden doen geloven, is het doorgronden van het gedachtegoed van Pim Fortuyn betrekkelijk eenvoudig. Natuurlijk kun je aan de hand van prikkelende columns en uitspraken een vertekend beeld schetsen van de wetenschapper Fortuyn – en dat is volop gedaan - maar een serieuze student is gauw klaar. Hét standaardwerk van Pim Fortuyn is ‘De verweesde samenleving’ uit 1995, dat begint met de sleutelzin: ‘Sedert 1990 houd ik mij bezig met de intrigerende omgang van ons land met de moderniteit’.

Dat jaartal 1990 is niet toevallig. In 1989 viel de Berlijnse Muur en kwam een einde aan de macht van de Sovjet-Unie. De secularisatie, de ondergang van het oude socialisme in 1989 en de opkomst van de politieke islam zijn drie redenen waarom politici, die verandering willen, Fortuyn zouden moeten lezen en waarderen. Over de vraag ‘hoe nu verder?’ dacht hij als socioloog grondig na.

Ook als het gaat om de actuele discussie over waarden en normen, was Fortuyn zijn tijd een decennium vooruit. Dat geen journalist het geruchtmakende Volkskrant-interview in februari 2002 toetste aan zijn werk, zegt veel over de vooringenomenheid van de scribenten. “Lees mijn boeken”, riep Fortuyn vertwijfeld. Voor de persconferentie van zijn boek ‘De Puinhopen van acht jaar Paars’, op 14 maart 2002, deed ik fotokopieën van de cruciale pagina over onder andere artikel 1 van de Grondwet in de persmap, maar door het taartincident bleef de journalistiek wederom steken in incidenten. Na Pims dood was postume rehabilitatie van zijn reputatie voor mij een van de voornaamste drijfveren om door te gaan. Ik leek wel een boekhandelaar. Naar de Koningin? De Verweesde Samenleving mee! Of het boek beduimeld op haar nachtkastje ligt, behoort tot het geheim van Huis ten Bosch. Naar informateur Donner? Die krijgt de complete Fortuyn-omnibus, zo schatte ik hem hoog in. Natuurlijk werden ook Zalm en Balkenende verblijd met een boek. Tijdens de onderhandelingen plaatste ik de kernwaarden van de moderniteit nadrukkelijk op de agenda, hetgeen uiteindelijk resulteerde in de discussie over waarden en normen die thans wordt gevoerd. In die tijd kon ik overigens geen enkele journalist vermurwen tot een artikel over de kernwaarden en helaas was collega Zalm met zijn opmerking ‘tegeltjeswijsheden’ ook niet echt behulpzaam.

Ik geef een beknopte samenvatting van de negen kernwaarden van de moderniteit. De Nederlandse samenleving is Pim Fortuyn grote dank verschuldigd, omdat hij de verworvenheden van de moderne Westerse samenleving op pakkende en overtuigende wijze heeft geformuleerd. Er is voor de oppervlakkige waarnemer immers nog maar weinig wat ons burgers bindt. Zelfs God en Oranje niet. De maatschappij is geseculariseerd. We zijn de verzuiling voorbij, of preciezer gezegd: de verzuiling bestaat alleen nog in politieke partijen en in de omroepen. De moderne burger herkent zich niet langer in het links-rechtsdenken. Politieke denkbeelden uit de 19de eeuw, zoals liberalisme en socialisme, zijn uitgewerkt. Revitalisering daarvan is zinloos. De moderne burger ziet de verworvenheden als vanzelfsprekend en wil dat maatschappelijke problemen niet ideologisch maar praktisch worden aangepakt, zonder politieke correctheid.
Maar wat geven wij door aan onze kinderen en hoe treden wij nieuwkomers tegemoet? Nieuwkomers uit islamitische landen die de Westerse samenleving zien als een decadente maatschappij die los is van God en gebod. Hoe sterk staat de ontkerkelijkte Nederlander, die geen boodschap heeft aan socialisme of liberalisme, in zijn schoenen in de discussie met andersdenkenden? Want onze kernwaarden zijn geen tegeltjeswijsheden die vanzelfsprekend zijn. De gelijkwaardigheid van man en vrouw, van homo en hetero, was bijvoorbeeld voor onze ouders niet vanzelfsprekend en wij hebben de taak ervoor te zorgen dat deze verworvenheden worden doorgegeven aan onze kinderen en aan nieuwkomers.

De grote culturele bronnen van de moderniteit zijn Jodendom, christendom en verlichting annex humanisme. Aan alle drie deze bronnen is de moderniteit schatplichtig, zonder dat zij daar rechtstreeks en onbemiddeld van kan worden afgeleid. De moderniteit kent zijn eigen dynamiek en is niet bedacht, maar gegroeid.
De negen basiskenmerken van de moderniteit zijn de volgende:

1. Op politiek, staatkundig en maatschappelijk niveau is een volledige scheiding aangebracht tussen Kerk en Staat. Daar is een lange historische ontwikkeling aan vooraf gegaan, die teruggaat tot de Investituurstrijd over het recht bisschoppen te benoemen uit de elfde eeuw. Het begrip ‘scheiding van Kerk en Staat’ wordt te pas en te onpas gebezigd, maar het gaat er in de kern om dat de wereldlijke overheid zich niet mengt in kerkelijke zaken, zoals bisschopsbenoemingen, en dat de kerkelijke overheid zich niet bezighoudt met wereldlijke zaken als bestuur en rechtspraak. Een kerkelijke rechtbank behandelt alleen kerkelijk recht. Zoiets als de Sharia is de Westerse cultuur wezensvreemd.
2. Er is vrijheid van meningsuiting, die slechts wordt beperkt door uitdrukkelijk bij de wet gestelde grenzen. Bij vermeende overschrijding van die grenzen is het eindoordeel aan de onafhankelijke rechter. De vrijheid van meningsuiting krijgt gestalte in de vrijheid van drukpers, waaronder we in deze tijd ook internet verstaan.
3. Er is een markteconomie gebaseerd op eigen initiatief en vrij ondernemerschap. De staat reguleert deze vrijheid met het doel haar te behouden en zwakkere partijen de noodzakelijke bescherming te bieden tegen het ‘natuurgeweld’ van de vrije markt. Concreet betekent dit volledige concurrentie en het tegengaan van marktafscherming, oligopolies en monopolies, evenals een deugdelijke milieuwetgeving en wetgeving die het publieke domein beschermt tegen uitwassen.
4. Er is een parlementaire democratie. Dat betekent dat op alle bestuurlijke niveaus het gekozen parlement, dat tot stand gekomen is in vrije verkiezingen door kiesgerechtigde burgers, het laatste woord heeft inzake wet- en regelgeving en inzake controle op de uitvoerende macht. Dit vrijwaart de publieke ruimte van regel- en wetgeving die rechtstreeks en zonder het filter van de volksvertegenwoordiging door godsdienst of politieke overtuiging wordt opgelegd. Het is volgens Fortuyn de eerste en belangrijkste dam tegen het doordringen van fundamentalistische opvattingen in het politieke domein.
5. Er is scheiding van de uitvoerende macht, de wetgevende en controlerende macht en van de rechtsprekende macht. Deze Triasleer gaat natuurlijk terug tot Charles de Secondat, baron de la Brède et de Montesquieu, die in 1748 zijn baanbrekende Driemachtenleer (Trias Politica) publiceerde. Zijn boek werd gepubliceerd in standenmaatschappij, waarin de adel het als de hoogste stand voor het zeggen had. Een elite waarvan de regenteske trekken tot in onze tijd bewaard zijn gebleven. De scheiding der machten heeft een rechtsstaat opgeleverd die kenmerkend is voor de moderniteit.
6. Mannen en vrouwen zijn gelijkwaardig. Cultureel is dit een feit, maar in sociaal-economisch opzicht is de emancipatie van de vrouw nog niet afgerond. De voornaamste uitdaging voor de moderniteit is de emancipatie van de islamitische vrouw. Seksuele geaardheid doet in het publieke domein niet terzake.
7. Individuele verantwoordelijkheid staat in de moderniteit centraal. Richtsnoer daarbij is de ontwikkeling van een individueel geweten en de ontwikkeling van het besef dat ieder mens uiteindelijk verantwoordelijkheid draagt voor zijn eigen leven en de vormgeving daarvan.
8. Een samenleving bestaat echter bij de gratie van samenlevende en samenwerkende individuen. Dit betekent dat het individualisme en de individuele vrijheid hun begrenzingen hebben daar waar zij de samenleving in haar voortbestaan bedreigen, dan wel dreigen te desintegreren. Het gaat daarbij om een op collectief niveau beleefd stelsel van kernnormen en kernwaarden. Dit stelsel komt tot stand door democratische besluitvorming, de overdracht en handhaving worden gegarandeerd door overheidsinstanties als het onderwijs, de politie en het Openbaar Ministerie. De vrije pers en particuliere organisaties ondersteunen het geheel.
9. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en internationale verdragen worden door de moderniteit gerespecteerd en nageleefd naar de letter en de geest. Universele waarden lenen zich niet voor eigengereide interpretaties die op de zogenoemde eigen cultuur is gebaseerd.

Deze negen kernwaarden zijn idealen die door de moderniteit in elk geval met de mond worden beleden en door velen nagestreefd. Pim Fortuyn realiseerde zich heel goed dat deze verworvenheden nergens ten volle en tegelijkertijd worden gerealiseerd. Hij noemt de moderniteit heel treffend een januskop. Hooggestemde idealen en burgerlijke vrijheden hebben niet kunnen verhinderen dat de menselijke maat verloren is gegaan, dat cultuurrelativisme en consumentisme hoogtij vieren.

Het onderhouden en verbeteren van de moderniteit is een uitdaging bij uitstek voor de geëmancipeerde burger. Maar dat is niet het grootste probleem. De moderniteit heeft het christendom ontdaan van zijn fundamentalistische trekken, maar wordt nu geconfronteerd met een formidabele tegenstander in de vorm van de politieke islam. Plaats de negen kernwaarden van onze moderne Westerse samenleving maar tegenover het islamitische fundamentalisme. U zult zien dat we alle zeilen moeten bijzetten om te verhinderen dat tegeltjeswijsheden in scherven zullen vallen.

Eerherstel voor Pim Fortuyn die niet de geschiedenisboeken mocht ingaan als een omstreden politicus die vanwege zijn gedachten was vermoord, dat was misschien wel mijn voornaamste drijfveer. Of het gelukt is, moet u zelf maar beoordelen. Zelf ben ik blij met de postume erkenning die hij krijgt. Pim Fortuyn heeft de politiek beslist opgefrist, een miljoen thuisblijvers gingen weer stemmen, het debat is verlevendigd. Teveel zelfs, zullen sommigen zeggen, maar ook dan is de invloed van Fortuyn aantoonbaar. Jan Marijnissen en Wouter Bos gaven zelf aan dat de aanpak van Pim Fortuyn hen inspireerde. Inhoudelijk waren er grote verschillen met de Lijst Pim Fortuyn, maar niet qua stijl. Het vreemde is dat velen Geert Wilders zien als erfgenaam van Fortuyn, terwijl in mijn ogen inhoud én stijl juist sterk verschillen. Met Mark Rutte zou Pim Fortuyn prima door één deur kunnen, met Diederik Samsom zou hij graag de degens kruisen. Maar ook Diederik zal - hoe ver hij inhoudelijk ook van Pim Fortuyn af staat - in zijn hart moeten toegeven dat hij schatplichtig is aan Pim Fortuyn, die een heilzame werking heeft gehad op het gedrag van regenteske bestuurders. In het tijdvak Melkert, Kok, Wallage zouden jonge honden als Diederik geen schijn van kans hebben gemaakt om fractieleider te worden.

De secularisatie, de ondergang van het oude socialisme in 1989 en de opkomst van de politieke islam zijn drie redenen waarom politici, die verandering willen, Fortuyn zouden moeten lezen en waarderen. Over de vraag ‘hoe nu verder?’ dacht hij grondig na. Het spreekt dus voor zich dat alle eigentijdse politici Fortuynist zijn. Alleen degenen die menen dat het voldoende is om terug te grijpen op de socialistische of christelijke standpunten uit de vorige eeuw zijn geen Fortuynist. Hun probleem is dat de kiezer dat, getuige de peilingen, ook beseft…

Mat Herben